Cụ Vân Bình Tôn Thất Lương (1887-1951), một học giả uyên bác về sử học và văn học cổ Việt Nam, đã từng viết trong bài “Hành Hương Giang” rằng: “Sông Hương bắt nguồn từ hai nhánh tả và hữu trạch ở miền thượng lưu tỉnh Thừa Thiên, len lỏi qua những cánh đồng, gành đá, vườn cây, chảy về kinh thành, rồi ra cửa Thuận An và hòa mình vào biển Đông.
Hai bên bờ của nhánh sông ấy mọc đầy loài cỏ “thạch xương bồ”, loài cỏ thơm có mùi hương dễ chịu, được coi là vị thuốc trường sinh, mọc trên những bờ khe, khiến nước khe trở nên thơm mát. Vì lẽ đó, dòng sông này mới có tên là Hương Giang.”
Trong chuyến đi A Lưới vừa qua, chúng mình đã có dịp ghé thăm một nhánh thượng nguồn của sông Hương. Dòng suối tuy nhỏ nhưng nước vẫn chảy đủ mạnh để hòa vào dòng chính, mang sự sống đến hạ nguồn và đổ ra biển lớn. Hai bên bờ suối là những phiến đá lớn xếp chồng, cỏ cây mọc chen vào các kẽ đá, tạo nên khung cảnh thơ mộng.
Một bác người dân địa phương đã giới thiệu với chúng tôi loài cỏ nổi tiếng mọc ngay giữa dòng nước – Thạch xương bồ. Đây là lần đầu tiên mình thấy tận mắt loài cây đã góp phần vào huyền thoại tên gọi của dòng sông Hương.
Trong tự nhiên, thạch xương bồ thường sống bám thủy sinh trên những tảng đá dọc suối, tạo thành từng khóm lớn. Điều đặc biệt là hệ rễ của cây bám rất chặt vào đá, bất chấp nước chảy xiết.
Cây ra hoa và kết quả mỗi năm, hạt được dòng nước phát tán, giúp cây tái sinh nhanh chóng. Cây thích hợp với bóng râm, có thể trồng dễ dàng trong vườn nhà làm cảnh và làm thuốc. Chỉ cần tách mầm, cắt bớt lá rồi giâm nơi đất ẩm mát, cây sẽ sinh trưởng mạnh mẽ.
Chính vì những đặc tính này mà từ xa xưa, thú chơi thạch xương bồ đã phổ biến trong các khu vườn của kẻ sĩ xứ Huế, mang đến sự thanh tao và hương thơm cho không gian sống.
Truyền thống chơi thạch xương bồ bắt đầu từ thời Minh Mạng nhưng dần mai một, chỉ mới được hồi sinh lại trong thời gian gần đây. Dù ít người biết đến, thạch xương bồ vẫn là loài cây đòi hỏi sự chăm sóc tỉ mỉ, nhưng lại giúp ta học được tính nhẫn nại, tĩnh tâm.
Xưa kia, thạch xương bồ là món yêu thích của giới vua chúa, văn nhân và sĩ phu, được trồng trong các hoa viên và thư phòng để trang trí và tận hưởng hương thơm dịu nhẹ. Đối với những ai yêu thiên nhiên, thạch xương bồ là sự lựa chọn hoàn hảo, mang lại sự hài hòa, thanh bình và thư thái cho không gian sống.
Hãy tưởng tượng một buổi sáng yên tĩnh, ngồi bên chậu thạch xương bồ nhỏ nhắn, nhâm nhi tách trà, tận hưởng hương thơm thanh khiết của loài thảo mộc này – có lẽ đó là thú vui tao nhã nhất mà con người có thể tìm thấy.
Tuy nhiên, dưới sự tác động của môi trường và sự thay đổi dòng chảy, thạch xương bồ ngoài tự nhiên đang dần biến mất. Thật may mắn là ở Huế, vẫn còn những người yêu quý và gìn giữ loài thảo dược quý hiếm này, tiếp tục nhân giống để bảo tồn.
Thạch xương bồ không chỉ nổi tiếng trong y học cổ truyền, mà còn được sử dụng rộng rãi trong y học hiện đại. Tinh dầu thạch xương bồ có khả năng an thần, chống co giật, và hỗ trợ tiêu hóa nhờ tác dụng giảm co thắt cơ trơn của ruột và dạ dày.
Đông y còn dùng lá thạch xương bồ phơi khô, khi gặp người ngất xỉu, chỉ cần hơ nóng cho người bệnh hít vào là tỉnh lại ngay. Trong văn hóa Á Đông, thạch xương bồ được coi là linh thảo, có khả năng phòng bệnh và trừ tà. Cùng với hoa lan, hoa cúc và thủy tiên, thạch xương bồ được tôn thành “hoa thảo tứ nhã”.
Thạch xương bồ và sông Hương như hai thực thể hòa quyện, tương trợ lẫn nhau, cùng góp phần làm nên danh tiếng của dòng Hương Giang thơ mộng.